خلاصه کتاب:

وقتی حدود يك دهه قبل مقالات كتاب «رد پای عقل در كربلا» (نشر راستي‌نو: ۱۳۷۷) را می‌نگاشتم، جای بررسی تحليلی و انتقادی از نهضت كربلا را خالی احساس نمودم و استقبال ملاحظه‌كنندگان آن مجموعه نيز مؤيد اين مطلب و مشوق نگارنده بود.
در سال‌های اخير به مناسبت احياء و زنده‌نگه‌داشتن نهضت، سمت و سوی عزاداری‌هاي حسينی در مسيری افتاد كه دلسوزان فرهنگی نسبت به دين، تشيع و امام حسين را مي‌آزرد. آن‌ها روند تحريفات، خرافات و سطحی‌نگری‌ها را نمی‌پسنديدند و به نوعی نسبت به آن عكس‌العمل نشان می‌دادند.

صاحب اين قلم نيز به مناسبت‌های مختلف در قالب گفتار و نوشتار مواضعش را در يك نگاه آسيب‌شناسانه مطرح می‌نمود كه به توصيه‌ی برخي دوستان قرار شد كه مكتوبات سال‌های اخير پيرامون امام حسين(ع) در قالب كتابی منتشر گردد و در اختيار علاقه‌مندان قرار گيرد و به همين مناسبت اين اثر تدوين و تنظيم گرديد.

مقاله‌ی اول اين مجموعه با نام «جوان، جوانی و فرهنگ عاشورا» موضوعی بود كه در پايان سال ۱۳۸۵، در پاسخ به دعوت معاونت فرهنگی دانشگاه قم، برای علاقه‌مندان آن دانشگاه عرضه گرديده و سپس مكتوب گرديد. در اين مقاله ظرفيت‌های بالای نهضت عاشورا براي رفع عطش نسل جوان به صورت اجمالی مورد بررسي قرار گرفته است.

مقاله‌ی دوم با نام «آسيب‌شناسی مناسك و مراسم حسينی»، به دنبال مدلل‌كردن اين مدعا است كه گاه مناسك و مراسم ايام محرم و صفر با ساير مناسبت‌های مهم دينی از نظر كميت و كيفيت سازگاری ندارد و نياز به تعديل و اصلاح در شيوه‌ی عزاداری‌ها دارد.

مقاله‌ی سوم با عنوان «حركت اصلاحی امام حسين و نسبت ميان تكليف و نتيجه»، پيش از اين در فصل‌نامه‌ی حكومت اسلامی (نشريه‌ی دبيرخانه‌ی مجلس خبرگان رهبری، ش ۲۶: ويژه‌‌ی انديشه‌ی سياسی عاشورا، دفتر دوم: زمستان ۱۳۸۱) به چاپ رسيده و منتشر شده است. اصلاح‌طلبی گرايش معتدلانه ميان حركت انقلابی و محافظه‌كارانه است كه در مقام نفی هر يك از دو گرايش اصالت وظيفه و اصالت نتيجه و درصدد جمع ميان آن دو می‌باشد. نويسنده با توجه به كتاب و سنت، معتقد است كه از نگاه اسلامی مي‌توان از جمع بين اصالت وظيفه و اصالت نتيجه دفاع نمود. امام حسين نيز به دنبال وحدت‌بخشی بين وظيفه و نتيجه بود كه اين مدعا در اين مقاله مورد توجه قرار گرفته است.

مقاله‌ی چهارم با عنوان «راز و رمز بقاء و نفوذ نهضت حسينی در ميان شيعيان» در فصل‌نامه‌ی فرهنگ انديشه (نشريه‌ی مؤسسه‌ی تحقيقات و توسعه‌ی علوم انسانی، ش ۱۷: بهار ۱۳۸۵) به چاپ رسيده و منتشر شده است. اين نوشتار با استفاده از روش پژوهش اكتشافی يا توليد انگاره، در پی پاسخ به اين پرسش است كه، چرا عكس‌العملی كه شيعيان براي شهادت امام حسين(ع) دارند، براي هيچ كس ديگر حتی پيامبر(ص) ندارند؟ وجود فضايلی چون حق‌طلبی، حماسه‌آفرينی، فداكاری و... در حماسه‌ی حسينی و پيام معنوی قيام امام حسين(ع) و وجوه جامعه‌شناختی و روان‌شناختی و سياسی قيام برخی از عواملی است كه قيام آن حضرت را جاودانه می‌سازد، اما تأثير عزاداری‌ها بر خلق و خوی و فرهنگ مردم و تأثيرپذيری عزاداری‌ها از عوامل ديگر را نمی‌توان ناديده گرفت. اين عوامل همگی دست به دست هم داده و نهضت حسينی را نافذ و ماندگار ساخته است.

در مقاله‌ی پنجم با عنوان «مؤلفه‌های عزت و افتخار حسينی» (كه قبلاً در روزنامه‌ی جوان: ۱۳۸۳/۱۱/۲۹ به چاپ رسيده و منتشر شده است)، اين مدعا مدلل گرديده است كه، عوامل چهارگانه‌ی شهادت‌طلبی، حماسه و عرفان، وفای به عهد و پيمان و حق گزينش و انتخاب، مستقيم و غيرمستقيم بر حصول عزت و افتخار به آن و يا تن‌دادن به ذلت و پذيرش سرشكستگی آن دخيل‌اند. به عبارت ديگر، مي‌توان اين عوامل چهارگانه را به عنوان «متغير مستقل» پژوهش فرض نموده و عزت و افتخار را به عنوان «متغير وابسته»، بر اساس آن‌ها تحليل نمود. اين مدعا مي‌تواند عام و فراتر از زمان و مكان و اشخاص خاص باشد. ولي در اين پژوهش رابطه‌ي اين عوامل با عزت و افتخار حسيني و نهضت كربلا مورد توجه قرار گرفته است.

در مقاله‌ی ششم تحت عنوان «جلوه‌های تربيتي قيام عاشورا» (كه در مجموعه مقالات همايش امام حسين(ع)، ج ۱۰، مجمع جهاني اهل بيت(ع): ۱۳۸۱ و نيز در روزنامه‌ی جوان: ۱۳۸۴/۱۱/۱۶ به چاپ رسيده و منتشر شده است)، مدعا آن است که نهضت حسينی و قيام عاشورا نه تنها از جهت محتوايی حامل پيام‌های تربيتی است، بلکه حتی بعضی روش‌های مهم در بحث تعليم و تربيت (موعظه و نصيحت؛ ملاطفت و ملايمت؛ روشنگری و اعطای بينش و روش تربيتی مبتنی بر آزادگی‌محوری) را نيز مي‌توان از اين حادثه استنباط نمود. محصول اين مقاله آن است که نه تنها قيام عاشورا جلوه‌های زيبای تربيتی دارد، بلکه شيوه‌ها و محتوای تربيت در عاشورا، قابل تعميم است و از ويژگی‌های آن توجه به ابعاد مختلف آدمی و استعدادهای گوناگون انسان‌ها است و با توجه به آن قيام، مي‌توان عقل و قلب و جان آدمی را به نحو احسن شکوفا نمود.

مقاله‌ی هفتم با نام «شناخت خواص و عوام حق از باطل با ملاك‌های برون دينی» از مقالات منتخب براي ارايه در چهارمين سمينار بررسي ابعاد زندگانی امام حسين(ع) (مجموعه‌ی خلاصه مقالات چهارمين سمينار، دانشگاه امام حسين(ع): پاييز ۱۳۷۶) می‌باشد. فرضيه‌ی مورد آزمون در اين مقاله آن است كه با ملاك‌های درون‌دينی به حق يا باطل‌بودن خواص و عوام نمی‌توان دست يافت و تنها راه شناخت حق و باطل و از جمله در حادثه‌ی كربلا، تمسك به ملاك‌های برون‌دينی، انسانی و عام می‌باشد و با ارايه‌ی ملاك‌هايی امام حسين(ع) و يارانش را پيروان حق و يزيد و لشگريانش را در جرگه‌ی طرفداران باطل قرار مي‌دهد.

مقاله‌ی هشتم تحت عنوان «عقل مانع تحريف و عامل تعميم نهضت حسينی، از جمله مقالات منتخب براي ارايه در اولين سمينار بررسی ابعاد زندگانی امام حسين(ع) (خورشيد شهادت، دفتر اول، دانشگاه امام حسين: ۱۳۷۳) مي‌باشد. اين مقاله عقل را در دو مقام ثبوت و اثبات مورد بحث قرار مي‌دهد كه در يك مقام عقل به عنوان ميزانی، تحريفات را از چهره‌ی حوادث كربلا می‌زدايد و در مقام ديگر مواضع و كنش و واكنش‌های امام حسين(ع) و يارانش را توجيه عقلانی می‌نمايد تا راه براي هر كسي كه به دنبال الگو است، هموار گردد و حادثه‌ی كربلا قابليت پيروی و اسوه‌پذيری را داشته باشد.

در مقاله‌ی نهم با عنوان «گذری بر زندگاني امام حسين(ع) و حماسه‌ی عاشورا» (كه قبلا‌ً در روزنامه‌ي جوان: ۱۳۸۴/۶/۱۷ چاپ و منتشر شده است) ضمن اشاره به مقاطع زندگانی امام حسين، برخی از عوامل قيام عاشورا و سپس نتايج آن قيام مورد بحث اجمالی قرار گرفته‌اند. آخرين مقاله‌ی كتاب حاضر، نقد و نظری بر كتاب «فلسفه‌ی نهضت امام حسين(ع)» است كه پيش از اين در روزنامه‌ی جوان (۱۳۸۳/۱۲/۵) به چاپ رسيده و انتشار يافته است.

با وجود تنوع موضوعی، رويكرد تمامی مقالات يادشده واحد است، زيرا كتاب حاضر نگاهی عقلي و استدلالی (و نه نگاه عرفانی، تاريخی صرف، نقلی محض، توصيفی مطلق و...) به حادثه و پديده‌ی كربلا دارد كه از سويی تحريف‌زدا و ضد نگاه‌های سطحی می‌باشد و از سوی ديگر زمينه را برای فهم عميق و تعميم پيام‌های عاشورا براي شرايط حاضر فراهم می‌سازد.